Pavel Kroupka 06.07.2021

W kierunku lepszych brzmień. Gramofon - instrukcja obsługi

W kierunku lepszych brzmień. Gramofon - instrukcja obsługi

Gramofon to inżynieryjna kreacja z pogranicza mechaniki i elektroniki, przejaw ludzkiej pomysłowości, myśli technicznej, zaimplementowanych technologii i osiągnięć naukowych. Z jednej strony szorujące o kawałek plastikowego dysku ostrze, z drugiej subtelność goldbergowskich wariacji. Doprawdy, jak się nad tym zastanowić… trudno wyjść z podziwu i zdumienia. Żeby jednak wszystko grało, ze strony użytkownika wymagana jest odpowiednio świadoma obsługa. Gramofony bowiem wymagają właściwych i optymalnych ustawień. I tylko takie ustawienia dają pewność uzyskania najwyższej możliwej dla danego modelu klasy dźwięku. Popełnione błędy skutkować mogą również uszkodzeniami: szybszym zużyciem igły oraz degradacją winylowej płyty. Co zatem należy zrobić aby gramofon zagrał najlepiej jak potrafi?

Ustawienie (poziomowanie) gramofonu

Przede wszystkim należy znaleźć odpowiednie miejsce. Sprzęt musi mieć solidną i płaską podstawę, a samo usytuowanie powinno być wyizolowane od innych urządzeń mogących wzbudzać wibracje. Podłoga w miejscu ustawienia gramofonu powinna być mocna; nie uginać się, nie drżeć przy chodzeniu. Użytkownicy starych, efektownych parkietów mogą mieć problemy z właściwym i nieskrępowanym odsłuchem. W skrajnych przypadkach podczas chodzenia możliwe są nawet skoki igły. 

Jak już wspomniano powierzchnia podłoża powinna być płaska. Aby to ocenić niezbędne jest wykorzystanie wskazań poziomicy. W sprzedaży dostępne są specjalistyczne przyrządy, w które warto się zaopatrzyć. Poziomicę należy położyć na talerzu i obserwując wskazania odpowiednio regulować nóżki (na ogół istnieje taka możliwość, jeśli nie, należy wykorzystać inwencję oraz kreatywność, zawsze pamiętając o tym by wyeliminować możliwość destabilizacji konstrukcji).

Montaż wkładki

Jeśli montujemy nową wkładkę, należy połączyć ją z koszem (headshell) za pomocą stosownych kabelków pamiętając o właściwych kolorach oznaczeń. Najpierw jednak przykręcamy wkładkę (na razie wstępnie i delikatnie aby możliwe było jej przesuwanie) za pomocą dwóch śrubek mocujących. Jest to najbardziej popularny system montażu (typu ½ cala), umożliwiający dokonanie omawianych regulacji. Istnieją także inne systemy mocujące, np. T4P, gdzie pozbawieni jesteśmy całej frajdy kalibracji wkładki (istnieje tylko jedna możliwa pozycja), i z tego m.in. powodu nie będziemy się nimi zajmować. 

Regulacji ustawień dokonujemy za pomocą śrub, pokręteł, z wykorzystaniem specjalnych szablonów kalibracyjnych, płyt testowych, niekiedy zaawansowanego oprzyrządowania w postaci oscyloskopu lub oprogramowania komputerowego. Musimy jednak zaznaczyć, iż nie wszystkie ustawienia dostępne są dla każdego gramofonu, co związane jest z klasą danego urządzenia. Nie wszystkie też mogą być w zasięgu możliwości przeciętnego melomana. Na początku omówimy kwestie związane z ustawieniem prawidłowego nacisku igły.

Ustawienie nacisku igły (Tracking Force) 

Ustawienie odpowiedniej siły nacisku zalecane jest wykonać na samym początku kalibracji gramofonu. Będzie to jednak ustawienie wstępne, którego wartość może być korygowana w trakcie kolejnych regulacji. Chodzi jednak o to, aby nie uszkodzić igły podczas innych nastaw. Regulacji dokonujemy obracając (przesuwając) przeciwwagą umieszczoną na końcu ramienia. Pierścień posiada na ogół odpowiednią podziałkę wskazującą ustawioną siłę nacisku. Aby dokonać stosownych ustawień najpierw należy wyzerować skalę. Przy zerowym antyskatingu (lub zdjętej żyłce z ciężarkiem) obracamy przeciwwagą, aby ramię (razem z wkładką) ustawiło się w równowadze. Pierścień podziałki przesuwamy by wskazywał “0”. Następnie obracamy do pożądanej i zalecanej wartości.

W przypadku braku stosownej podziałki konieczne jest użycie specjalnej wagi, na której kładziemy igłę. Wagi rozsądnych producentów nie są drogie, stąd nawet w przypadku posiadania pierścienia z podziałką można pokusić się o dokonanie regulacji z pomocą takiego oprzyrządowania. Omijamy tym samym problem wstępnej kalibracji (ustalenie pozycji “0”) i zwiększamy dokładność pomiaru. 

Siłę nacisku ustawiamy stosownie do zaleceń producenta. Aby nie dopuścić do uszkodzenia igły, albo płyty, nie należy wykraczać poza zakres nastaw rekomendowanych. Niewłaściwe ustawienia mają bezpośredni wpływ na dźwięk. Zalecane przez producenta wartości związane są z optymalnym zużyciem igły i możliwie najlepszym brzmieniem. Zmieniając siłę nacisku w dozwolonym zakresie można modyfikować soniczny charakter muzycznego przekazu. Mniejszy od zalecanego nacisk może wpływać na zwiększenie przestrzeni, dźwięk będzie lżejszy, jaśniejszy, jednak mniej szczegółowy. Zwiększenia nacisku generuję większą dynamikę brzmienia, dżwięk staje się ciemniejszy, bardziej osadzony. Przyjmuje się, iż korzystniejsze dla właściwej pracy wkładki jest ustawienie nacisku bliżej górnej niż dolnej granicy, zawsze jednak lepiej jest przeprowadzić stosowne testy, i nastawy zgodne z preferencją słuchacza. Należy jednak zaznaczyć, iż o wiele gorsze skutki, wbrew pozorom, może powodować zbyt mała, niż za duża wartość siły nacisku - słabo obciążona igła może odrywać się od powierzchni płyty, opadając, uderzając i rysując powierzchnię.

Antyskating

Antyskating jest mechanizmem kompensacji siły dośrodkowej działającej na igłę prowadzoną w spiralnym rowku i występującej w przypadku odtwarzania płyt gramofonowych. Siła ta działa na igłę znosząc ją w kierunku środka obracającej się płyty. Zadaniem antyskatingu jest odpowiednie odpychanie igły na zewnątrz płyty, tak by igła ustawiona była idealnie w środku rowka. 

Wartość właściwego antyskatingu zależeć może od wielu czynników:

  • masy i rodzaju ramienia
  • masy wkładki
  • nacisku igły na płytę
  • szlifu igły
  • ustawień geometrii wkładki
  • zawieszenia wkładki i rodzaju główki.

Istnieją dwa podstawowe systemy przeciwdziałające efektom działania siły dośrodkowej: mechanizm z ciężarkiem zawieszonym na żyłce (regulacja za pomocą karbowanego ramienia z możliwością kilkupozycyjnego mocowania żyłki) oraz układ magnetyczny (z wyskalowanym pokrętłem). Niekiedy można spotkać jeszcze system sprężynowy, w którym kompensację siły dośrodkowej realizowana jest za pomocą sprężyny wbudowanej w ramię. (regulacja poprzez przesunięcie dźwigni lub obrót pierścienia).

Źle wyregulowany antyskating skutkuje nierównomiernym odczytem informacji ze zboczy rowka płyty, a więc niewłaściwym odtwarzaniem kanałów stereo (nierówności w odtwarzaniu kanałów, szybsze zużycie szlifu, nawet z możliwością wykrzywienia igły).

Jak właściwie wyregulować antyskating? Istnieją specjalne płyty testowe i oprogramowanie komputerowe oraz szereg mniej lub bardziej dokładnych nastaw chałupniczych. Niektórzy zalecają regulację prowadzoną na końcowej pustej “ścieżce” płyty (opuszczona igła powinna przez chwilę pozostać w miejscu, nim ruszy w kierunku środka płyty), inni krytykują ten sposób zarzucając mu brak precyzji spowodowany odmiennym współczynnikiem tarcia w stosunku do zapisanego rówka, a także w kontekście różnych szlifów igły. Wykonywanie nastaw zgodnych z rekomendacją producenta gramofonu polecane jest w ostateczności jedynie w przypadku wkładek montowanych fabrycznie (ewentualnie tych modeli, które producent uwzględnił w specyfikacji urządzenia). Na ogół odradzana jest jednak ślepa korelacja antyskatingu z siłą nacisku igły (ustawienie tych samych wartości). No cóż, podczas regulacji nie należy oczywiście popadać w przesadę - rwanie włosów z głowy nie jest rekomendowane, zwłaszcza, że wartość siły odśrodkowej zmienia się w zależności od pozycji igły na płycie (inna na początku niż na końcu krążka). Jakiekolwiek próby regulacji parametru będą jednak i tak lepsze niż brak działań.

Ustawienie przesięgu (overhang)

Overhang czyli tzw. przesięg (przewieszenie) jest odległością igły od osi (środka) talerza (w jednej linii znajduje się oś ramienia, talerza oraz koniec igły). Jego prawidłowa wartość jest konkretnie ustalona dla danego gramofonu/ramienia i uwzględniona w specyfikacji technicznej urządzenia. Overhang można regulować za pomocą dwóch równoległych prowadnic pod śrubami mocującymi wkładkę w główce ramienia z wykorzystaniem zwykłej milimetrowej podziałki. Niektórzy konstruktorzy urządzeń chcąc ułatwić sprawę stosując określone oznaczenia kalibracyjne w obudowie urządzenia. Jeśli nie znamy wartości przesięgu dla danej geometrii gramofonu i ramienia, właściwe nastawy uzyskujemy z wykorzystaniem specjalnego szablonu podczas regulacji kąta styczności igły. 

Kąt styczności (tangency)

Manipulując wkładką w prowadnicach hedshella zmieniamy bardzo istotny parametr regulacyjny - kąt styczności (prowadzenia) igły. W trakcie nacinania płyty głowica tworzy styczną do żłobionych rowków poruszając się po linii prostej wzdłuż promienia płyty. W gramofonach (z wyjątkiem tangencjalnych) igła porusza się po łuku. Stąd błąd odczytu, który przejawia się wzrostem zniekształceń i pogorszeniem jakości sygnału, zwłaszcza w przedziale wysokich częstotliwości. Kąt styczności reguluje się w celu maksymalnego zbliżenia toru ruchu igły do stycznej rowka (a więc najbardziej precyzyjnego oddania informacji, czyli brzmienia zapisanego na obu zboczach rowka), a ponieważ nie mamy wpływu na położenie samej igły musimy manipulować wkładką. Regulacje polegają na równoległym ustawieniu wspornika wkładki w stosunku do rowka, w dwóch ściśle określonych punktach płyty (np. w tzw. punktach Baerwalda). Odpowiednie ustawienia możemy przeprowadzić z wykorzystaniem różnych szablonów. Położenie właściwych linii kalibracyjnych może różnić się w zależności od odpowiednich wyliczeń (Baerwalda, Stevensona, Lofgrena). Nastawy te potrafią wyczerpać psychicznie i fizycznie, ale nie należy się zniechęcać i postępować stosownie do instrukcji, aż do osiągnięcia właściwych (lub choćby jako takich) rezultatów. 

Przejdźmy teraz do omówienia kwestii związanych z odpowiednią pozycją igły w stosunku do powierzchni płyty.

Ustawienie azymutu

Igła wkładki powinna znajdować się prostopadle w stosunku do powierzchni winylu (pionowo w rowku). Innymi słowy, oś przechodząca przez środek igły (patrząc od czoła wkładki) powinna z płytą tworzyć kąt prosty. Wszelkie inne pozycje skutkują powstaniem niezrównoważonego poziomu sygnału pomiędzy kanałami, generując gorszą lokalizację stereofoniczną, nierównomierne rozłożenie sceny muzycznej (węższa scena stereo, przesunięcie w kierunku jednego z kanałów), czyli niewłaściwe wypełnienie przestrzeni pomiędzy głośnikami. Jednak o ile błędny antyskating skutkuje wyraźnym przesunięciem środka ciężkości pomiędzy kanałami, o tyle efekty złych ustawień azymutu są bardziej zniuansowane - to wrażenie detalicznego przesunięcia muzycznych akcentów.

Ponieważ samej igły nie możemy regulować, stąd konieczność manipulowania wkładką (lub ramieniem). Należy jednak zaznaczyć, iż bardzo duża liczba modeli ramion nie przewiduje w ogóle wykonania tego typu ustawień. Czy można coś poradzić? Można spróbować podłożyć bardzo cienkie podkładki pod jedną ze śrubek mocujących wkładkę (zmianie ulegnie jednak efektywna masę ramienia, może także dojść do rezonansów między wkładką i headshellem). Można także próbować ingerować w miejscu łączenia ramienia z obudową. Lepiej jednak nie ingerować “zbyt głęboko”, gdyż po prostu można popsuć konstrukcję gramofonu, lub uniemożliwić precyzyjne ustawienie antyskatingu.

Jeśli występuje możliwość takiej regulacji, najprostszą metodą ustawienia azymutu jest położenie igły na lusterku i odpowiednia manipulacja stosownymi regulatorami (np. specjalną śrubą na końcu łożyska ramienia lub w okolicy główki). Odbicie igły oraz sama igła powinny leżeć w pionowej osi prowadzonej przez punkt styku igły z lustrem. Jest to oczywiście typowa metoda “na oko” (w tym wypadku nawet dosłownie, nie w przenośni).

Najbardziej precyzyjną metodą ustawienia azymutu jest wykorzystanie specjalnej płyty testowej z nagranym sygnałem dla prawego i lewego kanału oraz oscyloskop do pomiarów przesłuchów międzykanałowych albo komputerowe oprogramowanie. Wymaga to jednak sporej wiedzy i stosownego wyposażenia, stąd dla statystycznego melomana może nie znajdować się w zasięgu jego możliwości, i w ogóle niewarte być zachodu, gdyż najbardziej wrażliwe na zmiany azymutu będą igły z ostrym szlifem, które nie są powszechnie wykorzystywane.

Ustawienie odpowiedniego kąta natarcia igły VTA (Vertical Tracking Angle)

Ta regulacja związana jest na ogół z ustawieniem osi ramienia równolegle do powierzchni płyty. Potocznie rozumiana jest jako ustawienie wysokości ramienia VTA (Vertical Tracking Angle). Skądinąd manipulując wysokością ramienia, w istocie zmieniamy VTA. Należy zaznaczyć, iż VTA zmienia się także wraz z grubością maty leżącej na talerzu, samej płyty (różna gramatura, różna grubość) czy zaordynowanej siły nacisku. Najogólniej rzecz ujmując chodzi o to, aby spód headshella (którego oś leży w osi ramienia) był równoległy do powierzchni płyty. Takie ustawienie jest jednak pewnym uśrednieniem, i nie daje gwarancji właściwej nastawy. Tak naprawdę bowiem istotny jest kąt nachylenia samej igły (Stylus Rake Angle - SRA) w rowku płyty. Igła powinna być ustawiona prostopadle do powierzchni płyty patrząc z boku układu wkładka/ramię. Jej nieodpowiednie usytuowanie może skutkować niewłaściwym odtwarzaniem najwyższych i najniższych częstotliwości. Brzmienie zbyt jasne, niedostatecznie nasycone basem, może być efektem za wysoko ustawionego ramienia, i odwrotnie, za mało wysokich tonów może oznaczać konieczność jego uniesienia. Ustawienia przeprowadza się za pomocą śruby trzymającą ramię w jarzmie. Dodatkowo można wspomagać się specjalnym transparentnym szablonem (bloczkiem) kalibracyjnym. Ustawień dokonujemy umieszczając płytę na talerzu. Niestety nie wszystkie ramiona mają możliwość takiej kalibracji, a te które ją posiadają mogą wykonywać regulację z różną dokładnością. Sytuacją komplikuje fakt, iż niekiedy igły nie są ustawione prostopadle we wspornikach, tudzież kąt nachylenia wspornika na którym mocowana jest igła nie trzyma normy 20 stopni. Równolegle ustawione ramię nie musi skutkować zatem prawidłowo wyregulowaną igłą, stąd niektórzy specjaliści starają się oceniać pozycję igły, nie przejmując się brakiem horyzontalnej pozycji ramienia. Na domiar złego podczas samej produkcji płyty (nacinanie, tłoczenie) mogą wystąpić różne odchylenia skutkujące pofałdowaniem powierzchni albo różną grubością winylu, stąd nawet podczas odtwarzania płyty VTA będzie ulegał zmianom. W związku z tym, niektórzy zalecają aby zbytnio nie przejmować się tym parametrem. Głosy takie dochodzą także ze strony producentów, którzy zwracając uwagę na wyższe koszty wykonania ramion z regulacją VTA/SRA, mówią także o trudnościach konstrukcyjnych związanych z utrzymaniem odpowiedniej sztywności układu ramienia.

I to w zasadzie wszystko. Należy jeszcze pamiętać aby na zakończenie całego procesu kalibracyjnego ponownie wyregulować siłę nacisku igły. Od momentu jej wstępnego ustawienia sporo mogło się pozmieniać. 

 

Ustawienia gramofonu mają bezpośredni wpływ na brzmienie systemu. Nie ma tu żadnej magii, żadnego “audio-voodoo”. Jest inżynieria i fizyka. Osiągnięcie jednak tzw. “właściwych” ustawień często trudne jest do zrealizowania, niekiedy bywa bezzasadne. Różne są bowiem preferencje melomanów, a to co w technice analogowej jest chyba najbardziej pociągające wynika z nieskończonych możliwości różnych nastaw i bezustannej przygody na polu odkrywania i kreacji sonicznych walorów aparatury muzycznej.

Napisz komentarz (bez rejestracji)

sklep

Najnowsze wpisy

kontakt